სოფელი ბანძა სამეგრელოს აღმოსავლეთი მხარის ცენტრალურ ნაწილში, მდინარე აბაშის მარცხენა სანაპიროზე, გაშლილ ველზე მდებარეობს. ბანძას დასავლეთისა და ჩრდილო დასავლეთის მხრიდან აბაშის ხეობა ესაზღვრება, ჩრდილოეთით სოფლები: – ნაჯახუ და ნოჯიხუ (ნოჯიხენი), აღმოსავლეთით: – ნაგიბერუ და ონოღია, სამხრეთით: – ვედიდკარი და მუხურჩა.
19 საუკუნის მეორე ნახევარში ბანძა მის გარშემო მდებარე ოცამდე სოფლის ცენტრად ითვლებოდა. ტერიტორიულად მის შემადგენლობაში შედიოდა: ორქა, მახათი, მუხურჩა, ვედიდკარი, ონოღია, ნაგიბერუ, ნაჯახუ (ნოჯიხენი) , ლეხაინდრე, ნაგვაზუ, მაგრამ დარაიონების შემდეგ ბანძის თემს წილად ხვდა ტერიტორიის ის ნაწილი, რაც მას უჭირავს ამჟამად. 
1886 წლის საკომლო აღწერის მასალების მიხედვით სენაკის მაზრის ნაქალაქევის საპოლიციო უბანში შემავალი სოფელი ბანძა აერთიანებდა ოთხ სოფელს: საკუთრივ ბანძას (373 კომლი, 2212 სული), ვედიდკარს (132 კომლი, 835 სული), მახათს (14 კომლი, 99 სული და მუხურჩას 70 კომლი, 413 სული) , სულ 588 კომლი 3559 სული).
საქართველოს სსრ პირველი ადმინისტრაციული ტერიტორიულ დაყოფაში მარტვილის რაიონის 13 სასოფლო საბჭოს შორის, მითითებულია ბანძის სას. საბჭო შემდეგი სოფლებით: ბანძა, ვედიდკარი, ლევახანე, ლეფოჩხუე, მუხურჩა და ორქა. სულ 1217 კომლი, 5906 სული. 
ბანძას მეტად ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა ეკავა. იგი იყო ერთ– ერთი მნიშვნელოვანი დასახლებული პუნქტი არგუეთ–კლისორის, პეტრა ჭყონდიდის, ფაზის ქუთაისისა (ბუმბუას ხიდის გავლით) და არქეოპოლის სკვიმნიის (ლეჩხუმი) გზებზე. 
კ. ბოროზდინი, რუსეთის მეფის ცნობილი მოხელე სამეგრელოში და ავტორი მოგონებებისა და მხარის ყოფა ცხოვრების შესახებ, წერს: „მდ. აბაშის გაღმა (ე.ი. მარცხენა სანაპიროზე), ვაკეზე გაშლილი იყო უშველებელი სოფელი ბანძა, სადაც 75_ზე მეტი კომლი თავადები ესახლნენ. ეს თავადები ფაღავები იყვნენ. რომელთაც მხოლოდ 800 კომლი აზნაური და გლეხი ჰყავდათ.
ბანძას 40 ვერსის სივრცე, ადგილი ეჭირა, ე.ი. ბანძა მდებარეობდა მდინარე აბაშასა და ცხენისწყალს შუა, ქუთაისის გუბერნიამდე. როგორც ვხედავთ, აბაშასა და ცხენისწყალს შრის მოქცეული ტერიტორია , ბანძის სახელწოდებით ყოფილა ცნობილი, ეს ტერიტორიული საზღვრები სოფელმა შეინარჩუნა თთქმის XX საუკუნის დასაწყისამდე.
არქეოლოგიური აღმოჩენებით დასტურდება, რომ ბანძა და მისის შემოგარენი დასახლებული იყი ჯერ კიდევ ახალი ქვის ხანაში (ნეოლითი).
1958 წელს ნიადაგის დამუშავების დროს შემთხვევით იქნა აღმოჩენილი ნეოლითის ხანის ადამიანის მიერ გამოყენებული ნივთები – კაჟის ისრის პირი და სხვადასხვა ფორმის ნუკლეუსები, რომელიც მარტვილის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის ფონდშია დაცული. ნეოლითის ხანის ორი არქეოლოგიური ნივთი აღმოჩნდა ბანძის მახლობლად სოფელ ნაგვაზაოში, ამათგან ერთი დაიკარგა, ხოლო მეორე ქვის ცული გახეხილი გაპრიალებული ( სიგრძე 17სმ. სიგანე 6სმ. სისქე 4სმ.) დაცულია მარტვილის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში.
მდ. აბაშის პირას, ბანძის სამხრეთ–დასავლეთით, 1923 წელს აღმოჩენილი იქნა ელინისტური ხანის ქვევრსამარხი, რომელშიც მიცვალებულის ჩონჩხთან ერთად მოთავსებული იყო თიხის ჭურჭელი, ვერჩხლის ფიალა, იმპერატორ ანტონინეს ვერცხლისფული და სხვადასხვა სამკაული. ბანძის ქვევრსამარხი აღწერა და შეისწავლა პროფ. სერგი მაკალათიამ.
ბანძაში მატერიალური კულტურის რამდენიმე ძეგლია მოკვლეული; რომელიც სხვადასხვა დროით თარიღდება, ბანძის ისტორიულ წარსულთან დაკავშირებით საინტერესო ცნობებია დაცული, ვახუშტი ბაგრატიონის ნაშრომში – „აღწერა სამეოსა საქართველოსა".
ოდოშის (სამეგრელოს) აღწერას მეცნიერი ცხენისწყლის ხეობით იწყებს, და დასახლებულ პუნქტთა შორის პირველად ბანძას ასახელებს. „ცხენისწყლის დასავლით არის მუნვე ბანძა და ციხე კეთილნაშენი"
როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, ბანძა იმთავითვე გეოგრაფიული ადგილმდებარეობით მნიშვნელოვან პუნქტს წარმოადგენდა ოდიშის სამთავროში, ასეთ მნიშვნელოვან გზაჯვარედინზე მდებარეობამ, განაპირობა ის რომ ეს სოფელი არა ერთხელ ყოფილა შინაფეოდალური ბრძოლების ასპარეზი