კავკასიური იარაღი . კ.ჭუმბურიძე - სხვადასხვა წიგნები - წიგნები - სტატიები და ჟურნალები

წინამდებარე კრებული 1992 წელს გამოიცა გროზნოში. მასში შესულია მე–20 საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე მკვლევარის პროზრიტელევისა და თანამედროვე იარაღთმცოდნის ჩახკიევის ნაშრომები, რომლებშიაც, გარდა კავკასიური იარაღის აღწერისა, იკითხება გმირული ეპოპეა მეზობელი ხალხისა, რომელმაც უდიდესი მსხვერპლი გაიღო თავისუფლებისათვის ბრძოლაში.

"სამოთხის ხმლები” … ასეთი პოეტური ტერმინი იხმარა ერთმა დასავლელმა ისტორიკოსმა თავის წიგნში, რომელიც ასახავდა "სარწმუნოებისთვის მებრძოლ” ჩეჩენ და დაღესტნელ მთიელთა ბრძოლას მეფის რუსეთის კოლონიური ექსპანსიის წინააღმდეგ მე-19 საუკუნეში.

გამომცემელნი ამ კრებულს უძღვნიან ფრიად მნიშვნელოვან, საინტერესო, გამოცანად დარჩენილ საკითხს – რა საშუალებით ახერხებდნენ ჩრდილოკავკასიელი მთიელნი (მე19 საუკუნის პირველ ნახევარში) მსოფლიოს უძლიერესი სამხედრო სახელმწიფოს, რუსეთის იმპერიის შეტევის შეკავებას ათწლეულების განმავლობაში.

მე-18 – მე-19 საუკუნეებში ჩრდილო კავკასიაში ცეცხლმსროლელი იარაღიც წარმოებდა. კავკასიის ომმა ცხადჰყო, რომ მთიელთა იარაღი არა თუ ტოლს არ უდებდა საუკეთესო ევროპულ ნიმუშებს, არამედ ზოგი მონაცემით სჯაბნიდა კიდეც.

კავკასიის ომმა უჭკნობი დიდებით შემოსა ორივე მეომარი მხარე. სიმტკიცე, სიმამაცე, თავდადება, ამაღლებული გმირობის უმაღლეს საფეხურამდე, იყო დამახასიათებელი "კავკასიელთათვის” როგორც რუსულ ჯარში, ისე მთიელებში.

ეს ომი განპირობებული იყო მოწინააღმდეგეთა პიროვნული თვისებებით, რამეთუ, რომ არა მთიელთა ის მაღალი აღმაფრენა, რომლითაც მზად იყვნენ ყოველ წუთს აღმდგარიყვნენ თავიანთი მბრძანებლის მოწოდებაზე, მათ რუსები შეტაკების პირველსავე წელს გასრესდნენ და ომი 60 წელიწადს არ გაჭიანურდებოდა.

კარგი იარაღი გვარით გადადიოდა. იგი მთელი ოჯახის სიამაყე იყო და მამაცთა, "ჯიგიტთა” საკუთრება. შაშკები კავკასიაში კეთდებოდა, მაგრამ განთქმული მაინც თურქული შაშკა იყო, ხოლო დამასკური პირი – იარაღის იდეალად მიჩნეული.

ხანჯლები შემდეგი სახისა განირჩეოდნენ : ლეკურები, თავლინურები – დიდი და მძიმე, რომლითაც კი არ ჩხვლეტდნენ, არამედ ჩეხავდნენ. ყაბარდოული –მომცრო, წვრილი და შაპსუღური –მოკლე და ფართო. ყველაზე საშიში ჭრილობა ამ უკანასკნელისა იყო.

კავკასიურ იარაღში ცნობილია აგრეთვე "ყამად” სახელდებული ხანჯალი. იგი შედგება ორი ნახევრისაგან, რომელნიც, სურვილისამებრ, ერთ ხანჯლად მაგრდება, ან იყოფა ორივე ხელით სამოქმედოდ. ასეთი კავკასიური ხანჯალი, (ტიფლისელ ოსტატთა ხელობისა, გასული საუკუნის პირველი მეოთხედის) ინახება ერმიტაჟში, მაგრამ მთიელთა მიერ არ გამოყენებულა.

არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ კავკასიური შაშხანა დიდი ღირსებებით გამოირჩეოდა. პირველყოვლისა – ძალზე მსუბუქი იყო. მთიელებმა, უწინარეს, ვიდრე რუსები ქვეითი ჯარის თოფებს დახვეწდნენ, თავიანთი თოფები ხრახნილლულიანი გახადეს და ამით შორსმსროლელობა მიანიჭეს.

მთიელთა შაშხანისა და პისტოლეტის ნაკლი დამუხტვის ხერხში მდგომარეობდა – დენთი იყრებოდა ფალიაზე, თოფის გვერდზე და ალდებოდა კაჟის დაცემით ფოლადის ფირფიტაზე, რომელიც ფალიას ფარავდა. ნოტიო ამინდში დენთი სველდებოდა და აღარ ალდებოდა.

მოგვიანებით მთიელებმა თავისი იარაღის ჩახმახი ფისტონს მოარგეს და შაშხანამაც დიდი უპირატესობა მოიპოვა (კაჟის სასხლეტი 1840 წლამდე შემორჩა, რადგან, მართალია ფისტონი 1812 წელს გამოიგონეს, მაგრამ თოფს მხოლოდ 1840 წელს მოარგეს).

სამიზნე მოწყობილობა მდებარეობდა ჩახმახის წინა გაფართოებაზე, რომელშიაც იყო ნახვრეტი, რომელიც, თავის მხრივბ სწორდებოდა ლულის დაბოლოებაზე მყოფ კორაზე. ჩახმახს ორი მოსამართი ჰქონდა. გამშვებს ერქვა სასხლეტი.

ჩასატკეპნად იხმარებოდა რკინის ან ხის ზუმბა. უკანასკნელს ლითონის ბუნიკი უკეთდებოდა. ზუმბა ღონივრად უნდა ჩაეკრათ ლულაში და თუ უკან ამოვარდებოდა, თოფი კარგად გატენილად ითვლებოდა. ზუმბა ლულისქვეშა საგანგებო ღარში თავსდებოდა. თოფს ზურგზე ქამრით გადაკიდებულს ატარებდნენ.

სარტყლის ბოლოზე მაგრდებოდა ლითონის ნახევარწრე ხარიხით, რომელზედაც ყრუდ ეკერებოდა სარტყელი. სარტყლის მეორე ბოლო ეყრებოდა პირველ ნახვრეტში, მერე მეორეში – ხარიხაზე გადავლებით და სარტყელი შესანიშნავად იყო შეკრული.

1864 წლამდე იარაღი ერთნაირი იყო და კარგი მთიულური შაშხანა კი შურის საგანს წარმოადგენდა. ჩვენმა ქვეითებმა უფრო ადრე მიიღეს ფისტონიანი თოფი და "შტუცერები” და ამის შემდეგ ნემსიანი თოფი წარმატებით მეტოქეობდა შაშხანასთან.

მთიულურ თოფთან მიმართებით უნდა ითქვას, რომ მან თანმიმდევრული ცვლილებები განიცადა შორსმსროლელობის მიღწევის წადილით. ჩვენი მუზეუმის (აქ და მერმის იგულისხმება სტავროპოლის მუზეუმის 1915 წლის ექსპოზიცია) კავკასიური იარაღის კოლექცია მშვენივრად წარმოადგენს, თუ რა გადახდა თავს ამ თოფს.

რა თქმა უნდა სავარაუდოა, რომ იგი დასავლეთიდან იყო გადმოღებული. ჩახმახი კაჟიანი ჰქონდა და გვაგონებდა მუშკეტონს (კაჟიანი იარაღი შემოდის XVII საუკუნის პირველ ნახევარში, XVIII–ში ჩნდება მუშკეტონი, მანამდე კი პატრუქით ალდებოდა).

შემდეგ საბრძოლო ცხოვრებამ წამოაყენა მოთხოვნა, რომ მოწინააღმდეგე შორ მანძილზე დაეზიანებინა და არა მხოლოდ ხმაურით დაეფრთხო. ამასთან, ასეთი იარაღი მოითხოვდა დენთის საგრძნობ რაოდენობას მუხტისათვის, დენთი კი ძნელი საშოვნი იყო.

თუმცა ამტკიცებენ, რომ დენთი უფრო ადრე იყო ცნობილი, ვიდრე დასავლეთში გამოიგონებდნენ, მაგრამ მონაცემთა უქონლობის გამო დარწმუნებით ვერ ვიტყვი, თუმც ვერც უარვყოფ. უნდა შევნიშნოთ, რომ ჩვენი კოლექციის თოფებს სიძველის კვალი ატყვიათ და შესაძლოა XVI საუკუნეზე ადრინდელობის.

ამ საკითხზე მუშაობას ცალკე გთავაზობთ ხსენებული კოლექციის ბაზაზე და ამიტომ დარწმუნებით აღარაფერს ვიტყვით, თუმც მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ ისტორიული მონაცემები, რომ თოქთამიშის მიერ 1382 წელს წარმოებული მოსკოვის ალყის დროს მოსკოველნი ისროდნენ დენთით სიათებიდან და ზარბაზნებიდან, ხოლო თათრები ლინგიცის ბრძოლაში 1241 წელს იყენებდნენ ცეცხლსასროლ იარაღს და აქიდან გამომდინარე – დენთი XVI საუკუნემდე იყო ცნობილი.

უდავოა, რომ მთიელთა თოფის ცვლილება მათი მოწინააღმდეგის, რუსების შეიარაღების სრულყოფით იყო განპირობებული. თუმც მთიელებმა ვერ შეძლეს წამოსწეოდნენ რუსების ტექნიკის სწრაფ განვითარებას და შერჩათ კაჟიანი და ნაკლებ შორსმსროლელი თოფი.

ბოლოს კი, როცა რუსებმა რევოლვერი შემოიღეს, მთიელები შეეცადნენ არც აქ ჩამორჩენოდნენ მათ და ცდილობდნენ კუსტარულად გაეკეთებინათ დოლიანი რევოლვერი. რუსული იარაღის შემდგომმა სრულყოფამ წერტილი დაუსვა მთიელთა მონდომებასა და გამომგონებლობას.

თუმცა უნდა ვაღიაროთ, რომ მათი ოსტატები თავის დროზე მართლაც იდგნენ მოწოდების სიმაღლეზე. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მთიულური შაშხანა არასოდეს გახეთქილა. იგი მზადდებოდა განსაკუთრებული წესით სხვადასხვა ნაჭრებისაგან.

კავკასიურ იარაღს თავისი ისტორია აქვს. იმის მიუხედავად, რომ თავისი ფორმითა და ლითონით ოდინდელია, იგი თვითმყოფადობით გამოირჩევა ყველა დანარჩენისაგან და გარეგნული სახე და თავისებურებანი ადგილობრივი პირობების გავლენითა აქვს მოპოვებული.

მთიელთა ცხოვრების უფრო ადრეულ ეპოქაში იარაღი უფრო ნაირგვარი იყო, რასაც ცეცხლმსროლელი იარაღის უქონლობა განაპირობებდა. ამჟამად, ამა თუ იმ სამარხსა და ყორღანში ვხვდებით ისეთ საბრძოლო ნივთებს, რომლებიც არა თუ ახლა, კავკასიის ომის დასაწყისშიაც კი აღარ გამოიყენებოდა.

ჩვენ ვპოულობთ: საბრძოლო უროებს, კვერთხებს, გურზებს, კომბლებს, კისტანებს, შუბებსა და ისრებს. საცემი ცივი იარაღის ეს სახეობანი ჯერ კიდევ ბრინჯაოს ხანას განეკუთვნება, თუმც გასცდა თავის დროს და საგრძნობლად მოგვიანებით, რკინის ნივთებთან ერთად გვხვდება, როგორც წინაპართაგან შემორჩენილი ნაშთები.

მაგალითად, შამილს ჰქონდა: არღუნის შტურმის დროს, 1839 წლის 31 მარტს მოპოვებული კვერთხი, ახულგოს შტურმის დროს, 22 აგვისტოს მოპოვებული გურზი, დაღესტანში 1846 წელს მოპოვებული ბერდიში; შამილის თანამებრძოლ ანწუხის ნაიბს ჰქონდა საბრძოლო ნაჯახი.

ამასთანავე დაიწყო დამცავი იარაღის სხვა სახეობათა დაცემა: თორი და ფარი უსარგებლონი აღმოჩნდნენ. ჯერ კიდევ XVII–XVIII საუკუნის დასაწყისში ყაბარდოელთ ყავდათ "ჯავშნოსანთა” (ჯავშანი იყო ქერცლოვანი, ფირფიტოვანი და რგოლოვანი) რჩეული ლაშქარი, ფარმუზარადიანი, მაგრამ ყველაფერი ეს უსარგებლო აღმოჩნდა სიმძიმის, სიძვირის და მოწინააღმდეგის სიახლეებთან შეუსაბამობის გამო.

ცხოვრებისეულ პირობებს, ცხადია, უზარმაზარი გავლენა ჰქონდა იარაღზე და კავკასიის ვიწროებში, ფხიანი მოწინააღმდეგის არარსებობის პირობებში ცხოვრება საშუალებას იძლეოდა ტყავის აბჯრის, ტყავისავე ფარისა და თავსარქმელის ამარა გასულიყავი იოლად.

ასეთი აღჭურვილობა, თავის დროზე, უეჭველია აკმაყოფილებდა მოთხოვნებს და სამხედრო საქმეშიაც წინ წადგმული ნაბიჯი იყო, ოღონდ იმ პირობით, რომ მოწინააღმდეგე სამხედრო ტექნიკის განვითარებაში ფხასა და გამომგონებლობას არ გამოიჩენდა.

ჩვენს დროში "ხევსურული ფარები” და აბჯარნი, ადრე ესოდენ განთქმულნი, არც მეტი, არც ნაკლები –– სათამაშოებად გვეჩვენება. ძნელი წარმოსადგენია, რომ ასეთი დამცავი აღჭურვილობა დანიშნულებას ამართლებდა, მაგრამ არსებობს მრავალი საბუთი იმისა, რომ კავკასიური ტყვია ვერ ხვრეტდა მათ.

მშვილდ–ისარი თოფის შემოსვლამ უსარგებლოდ აქცია. ამის მიუხედავად XVII საუკუნის დასასრულს და XVIII საუკუნის დასაწყისში დასავლეთ კავკასიის მთიელნი კიდევ იყენებდნენ, ხოლო 1812 წლის ომში მონაწილე ყალმუხები მშვილდით იყვნენ შეიარაღებულნი.

იმ შორეულ დროში ისარი დიდ საფრთხეს წარმოადგენდა. იგი იოლად აღწევდა ძვლამდე და სასიკვდილოდ აზიანებდა მოწინააღმდეგეს, განსაკუთრებით, როცა მოწამლული იყო. გათხრები ბრწყინვალედ ადასტურებენ ამ ცნობებს, როცა ვპოულობთ ხერხემალსა და მენჯის ძვლებში გარჭობილ ისრებსა და სატყორცნ შუბებს.

ისრის გაფრენის ძალა ფრიად მნიშვნელოვანი გახლდათ და მის წინააღმდეგ ჯავშანს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ცხადია, რომ ყველაფერი დამოკიდებული იყო მშვილდის ხარისხზე, ისარზე და კაცის ძალაზე. სუსტი ნასროლი მიზანს ვერ აღწევდა.

მოხუცები იგონებდნენ, რომ როცა ე.წ. "რუსული ხუტორები” იქნა დაკავებული (სტავროპოლთან ახლოს), მცხოვრებნი ჩერქეზთა ხშირ თავდასხმებს შეეგუვნენ. რაკი თავდაცვის საშუალება არ ჰქონდათ, ისინი მთიელ მტაცებელთა გამოჩენისას იცვამდნენ ამობრუნებულ ცხვრის ტყავს და ცდილობდნენ რაც შეიძლება შორს ყოფილიყვნენ თავდამსხმელთაგან. მთიელები მშვილდებით იყვნენ შეიარაღებულნი. მათი ნატყორცნი ისრები ხშირად ცხვრის ხშირ მატყლში ეჩხირებოდა და ზიანი არ მოჰქონდა.

მშვილდის გაუმჯობესება სასხლეტითა და ლარის მოსაჭიმით წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო, მაგრამ დენთის გამოჩენამ ესეც უმნიშვნელო გახადა. უნდა აღინიშნოს, რომ კავკასიის მთიელებმა არ განავითარეს ამ სახეობის იარაღი და დარჩნენ დასავლეთის გავლენის გარეშე, რომელსაც ბრწყინვალე ნიმუშები აქვს ამ იარაღისა, არბალეტები ნამუშევრის სინატიფით და ლარის დაჭიმვის ძალით სრულყოფილების მწვერვალს წარმოადგენდნენ.

ჩვენი მუზეუმის კოლექციაში არის თიხისა და ქვის ტყვიები ჩრდილო კავკასიის ძველ სამარხებში ნაპოვნი. მათი პოვნა საფუძველს გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ არსებობდა სასროლები და არბალეტები, საიდანაც მათ ისროდნენ. უშუალოდ სასროლები და არბალეტები ნაპოვნი არ არის, მაგრამ შესაძლოა დაიკარგნენ, ან სხვა იარაღად იქნენ გადაკეთებული.

თუკი მშვილდი დასავლეთში 1558–1603 წლებში შემოინახა, შესაძლოა, რომ კავკასიაშიც იყო მისი რომელიმე სახესხვაობა ხმარებაში. თუმც ისიც შეიძლება ვიფიქროთ, რომ დენთის ადრე შემოღებამ განაპირობა სასროლებისა და არბალეტების არარსებობა.

ალბათ აქ მშვილდიდან უშუალოდ თოფზე გადავიდნენ. ამგვარი შეიარაღებისას, როცა პიროვნული ძალა და სიმარჯვე გადამწყვეტი მნიშვნელობისა იყო, საბრძოლო მოქმედება, ხშირად, ცალკეულ მეომართა ორთაბრძოლებამდე დადიოდა და ძალიან საშიში იყო მოსახლეობის არამებრძოლი ნაწილისათვის, რომელიც ცეცხლითა და მახვილით ნადგურდებოდა.

კავკასიურ ქვაკაცებზე ვხვდებით იარაღს უროს ან ნაჯახის, ბრინჯაოს ხანჯლის ფორმისას, ბრინჯაოს ნაწიბურიან საყელოს, რომელიც კისერსა და კეფას იცავდა, როცა თავი ჩაფხუტით იყო დაცული. ჩაფხუტი დაბალ ქუდს ჩამოჰგავს, რომელსაც ჯვარედინად გასდევს ოვალური ნაწიბური და ასეთივე ნაწიბური არტყია ირგვლივაც. ზემო ნაწილი არ იყო მაღალი, მაგრამ მასიურობის გამო თავს იცავდა უკეთ, ვიდრე წოწოლა ჩაფხუტი.

კავკასიაში წარმოებული იარაღის განსაკუთრებული თვისებების მიუხედავად განთქმული იყო დამასკური ცივი იარაღი, თურქული ხმალი და გერმანული თოფი. შავზღვისპირელ კაზაკებს ჰქონდათ გამონათქვამი (ალბათ ზაპოროჟიელთაგან გადმოღებული): "ცხენი თათრულიო, მუშკეტი გერმანულიო, ხმალი თურქული და მარჯვე მარჯვენიო”.

კავკასიური ომის მთელი პერიოდის თითქმის ნახევარი შამილს ეკუთვნის. იგი 25 წელს იდგა იმამად, ხოლო წინა იმამების დროსაც თვალსაჩინო როლსაც ასრულებდა. ამდენად, როცა კავკასიურ იარაღზე ვლაპარაკობთ, ბუნებრივია გავიხსენოთ მთიელთა ეს მბრძანებელი და საბრძოლო მოქმედებათა მართვის მისეული სისტემა.

მიუხედავად მთიელი მოსახლეობის ტომობრივი სიჭრელისა, გამჭრიახმა შამილმა სწორად შეაფასა მთიელთა ხასიათი და გრძნობდა რა მათ თანდაყოლილ საბრძოლო ჟინსა და სამართლიანობის გამახვილებულ მოთხოვნილებას, მან ამ თვისებებზე ააგო მართვის თავისი სისტემა.

ყურადღების ღირსია შამილის შემართებული ღვაწვა თავისი ხალხის ზნეობის განმტკიცებისთვის. "კავკასიის მეომარი ტომები, მიუხედავად თავისი ნატურის მრავალმხრივი სიმდიდრისა, უხეში ნაკლოვანებებითაც გამოირჩეოდნენ: სასმელის, ძარცვის, მკვლელობისა და გარყვნილებისადმი მიდრეკილებით. შამილმა ყურადღება მიაქცია და სერიოზული ბრძოლა გამოუცხადა მათ. იგი სასტიკად სჯიდა უმნიშვნელო გადაცდენისთვისაც კი. დანაშაულთა სიაში, მკვლელობისა და ძარცვის გვერდით, მოხვდა თუთუნის წევა–ყნოსვა, ცეკვა და სპირტიანი სასმელის მოწრუპვაც კი. ყველა ამ სიმკაცრეს იგი სამართლებრივ ხასიათს აძლევდა. ყველაფერს წყვეტდა სასამართლო, რომელიც საჯაროდ იმართებოდა. განაჩენი დაუყოვნებლივ მოჰყავდათ სისრულეში” (რომანოვსკი, "კავკასიის ომი”. გამოქვეყნებული ლექციები, 1860 წ.).

მთიელთა საბრძოლო ორგანიზაცია იმაში მდგომარეობდა, რომ ყველა, 16–დან 60 წლამდე სამხედროვალდებული იყო, რითაც იქმნებოდა ერთიანი სამხედრო ფენა. ყველა ვალდებული იყო ჰქონოდა შაშხანა, პისტოლეტი და შაშკა. რაც შეეხება ხანჯალს, მას ლამის დაბადებიდან ატარებდა ყველა.

მებრძოლთა საჭირო რაოდენობას შამილი ადგენდა, ხოლო საჭირო შემთხვევაში ქუდზე კაცს ეძახდნენ. ჯარის ცალკეულ დანაყოფებს მიურიდები მეთაურობდნენ. ლაშქრის გარდა შამილს ჰყავდა ცხენოსანი ებგურნი, მურთაზიგეტებად წოდებულნი. ისევე, როგორც მიურიდები, მურთაზიგეტებიც საუკეთესო იარაღს ფლობდნენ.

გოგირდისა და გვარჯილის ქარხნებს პლოხის, მუნოს, გუბინის, ოთაჩის, ხინდოკის მოსახლეობა და ხოისუბულისა და ანდალიალის საზოგადოებები აწვდიდნენ. სამხედრო ვალდებულების ნაცვლად, ამ აულთა მცხოვრებთ შამილი დენთის წარმოებას ავალდებულებდა, რადგან მათ უხეირო მეომრებად თვლიდა და ამ საქმიანობაში ოჯახზე მანეთნახევარსაც კი უხდიდა.

კავკასიის ომზე ლაპარაკისას აუცილებლად უნდა ვახსენოთ მიურიდიზმი, რომელმაც უდიდესი როლი შეასრულა მთის მთელი მოსახლეობის ისტორიაში, თუმც კი იარაღთან მიმართებაში არაფერი არ მოუცია, გარდა ხანჯალზე დაფიცებისა ("ძიკრა”) და იარაღის განწმენდისა წმინდა ომისკენ მოწოდებისას.

ამგვარ არამშვიდობიან, დაძაბულ ვითარებაში, ვაინახი გლეხი ერთდროულად უნდა ყოფილიყო მხვნელიცა და მწყემსიც, ქვისმთლელიცა და მეომარიც, რათა გადარჩენილიყო და თავისუფლებაც შეენარჩუნებინა. ნებისმიერ წამს შეეძლო საბრძოლველად მოეხმო მისთვის მთისა თუ კოშკის წვერზე დანთებულ კოცონს.

და მაშინ უნდა გაცემულიყო პასუხი ოდინდელ კითხვაზე – სიკვდილი თუ გამარჯვება. ამდენად, ვაინახის ცხოვრებაში, საგანგებო მნიშვნელობას იძენდა სამხედრო საქმე. იგი (ისევე, როგორც იარაღი), ჩეჩნებსა და ინგუშებში, დროის შესატყვისად, საკმაოდ მაღალი დონისა იყო, რამეთუ ემყარებოდა საკუთარ მდიდარ გამოცდილებას და აგრძელებდა საუკუნოვან ტრადიციებს, აგრეთვე შემოქმედებითად ითვისებდა ამ დარგში მომხდარ სიახლეებსა და გამოგონებებს.

აქაური გამოცდილი მეომრები კარგად იცნობდნენ და ერთობ ჩინებულად იყენებდნენ ძველთაგან ხმარებული დამცავი და შესატევი იარაღის ძირითად ნიმუშებს, რომელთა ცალკეული სახეობანიც, სრულყოფის უწყვეტ პროცესში, მუდმივ ურთიერთგავლენას განიცდიდნენ.

ამასთან, ადგილობრივ მთიელთა შეიარაღების თუ ამ იარაღის ბრძოლაში გამოყენების სოლიდური, მდიდარი ცოდნა ნასაზრდოებია როგორც საკუთარი საუკუნოვანი მდიდარი ტრადიციებით, ასევე მეზობელთა მოწინავე გამოცდილების ყურადღებით შესწავლით. იარაღი ხომ მუდამ უფრო "საერთაშორისო” იყო, ვიდრე მატერიალური კულტურის სხვა საგნები.

მისი ახალი ნაირსახეობანი, უფრო სრულყოფილნი და უფრო გამოსადეგნი, უფრო სწრაფად ხვდებოდნენ მეზობელი ხალხის ხელში, ვიდრე სამკაული და შრომის იარაღი, რადგან ჩამორჩენა სამხედრო საქმესა და შეიარაღებაში დამოუკიდებლობის დაკარგვის ტოლფასი შეიძლებოდა გამხდარიყო.

მთიელ მებრძოლთა სხეულს ფარავდა თავიდან ტყავის, ხოლო შემდგომ უფრო საიმედო ლითონის რგოლოვანი საჭურველი – ჯაჭვის პერანგი და რგოლოვანი ჯავშანი, რომელთაც სწორსახელოიანი კვართის ფორმა ჰქონდათ, კვადრატული ჩაჭრილი თავგასაყარი (ხშირად საყელოიანიც) და ჭრილი თეძოზე.

უმთავრესად ეს განსხვავება გამოიხატებოდა ლითონის რგოლთა დამზადების ხერხში (თუ პერანგში შედუღებულ–მოქლონვილია, რგოლოვან ჯავშანში მხოლოდ მოქლონვილია), დამაგრების ხერხში (პერანგში ორმხრივი, "სამსჭვალზე”, ჯავშანში – ცალმხრივი, "ხიჭვებზე”), მავთულის განივკვეთში (პირველში – მრგვალი, მეორეში – გაბრტყელებული), რგოლთა ფორმაში (პირველში – წრიული, მეორეში – ოვალური) და ზომაში (პირველის რგოლები შედარებით მოზრდილია).

ეს განსაზღვრული მიზნით კეთდებოდა: ჯერ ერთი, რომ მსუბუქი და მოსახერხებელი ყოფილიყო და მეორეც – მეტად მოწყვლადი (ანუ შესატევი იარაღით უკეთ მისადგომი) ადგილები უკეთ ყოფილიყო დაცული. ამიტომ, მეიარაღე ასეთ ადგილებს აძლიერებდა მომსხო რგოლების ჩაწვნით, ხოლო ნაკლებმოწყვლად ზონებს მომცრო რგოლების ხარჯზე ამსუბუქებდა.

შესატევი იარაღის სწრაფი განვითარების გასაწონასწორებლად რგოლოვანმა ჯავშანმა, რომელიც ჯაჭვის პერანგის ევოლუციის და სრულყოფის საფუძველზე წარმოიშვა, არაუგვიანეს XV საუკუნისა, ფართო გავრცელება ჰპოვა ვაინახ მეომრებში.

თუმცა მას ჯაჭვის პერანგი სავსებით არ გაუძევებია ხმარებიდან, არამედ განაგრძობდა მასთან თანაარსებობას გასული საუკუნის დასაწყისამდე. ხანდახან მებრძოლი ორივე ზემოაღნიშნულ საჭურველს ერთიმეორეზე ჩაცმულსაც კი იყენებდა. ეს საჭურველნი საკმაოდ მსუბუქნი გახლდნენ და ერთნაირად მოსახერხებელნი მხედრისათვის და ქვეითისთვისაც.

საჭურველქვეშ მეომარი ატარებდა მჭიდრო დალიანდაგებულ (შალის ან ბამბის) ჩასაცმელს, რაც უფრო მოსახერხებელს ხდიდა საჭურვლის ტარებას. ჯაჭვის პერანგები და რგოლოვანი ჯავშნები საიმედოდ იცავდნენ პატრნებს იმ პერიოდშიც, როცა კავკასიაში გავრცელდა (მართალია ჯერ კიდევ არასრულყოფილი) ხელის ცეცხლსასროლი (პატრუქიანი და კაჟიანი) იარაღი.

ამასთან დაკვშირებით დიდად საინტერესოა XIX საუკუნის დასავლეთევროპელი სწავლულისა და მოგზაურის ვ.ი. კლაპროტის ცნობები, რაც ნათლად ახასიათებს ადგილობრივი საჭურვლის სიმტკიცეს, იგი გვამცნობს: "მათი ჯაჭვის პერანგები მეტწილად ძვირად ფასობენ; მათ შორის ხშირია ძალზე კარგი ნახელავი.

გამოცდის მიზნით მათ აფენენ ხბოზე და ესვრიან პისტოლეტს. როგორც წესი, ტყვია ვერ ხვრეტს მათ, ხოლო ხბო ოდნავ შეტოკდება ხოლმე. ჯაჭვის პერანგის ქვეშ ისინი ატარებენ დაბამბულ სამოსს, რაც ტყვიის ასხლეტას აუმჯობესებს.”

მეომრები საჭურველს შიგნიდან და გარედან ხშირად აკერებდენენ ჭრელ (ხანდახან ძვირფას) ქსოვილებს, რათა იგი სატარებლად მოსახერხებელი და შენიღბული ყოფილიყო. საჭურვლის მჭიდროდ მოსარგებად ხმარობდნენ სარტყელს და სხვადასხვა იარაღის ქამრებს.

საჭურვლის აღნიშნული სახეობანი წარსულში საკმაოდ ძვირად ფასობდნენ (მაგალითად ერთი ჯაჭვის პერანგის საფასურად, მისი ხარისხის შესაბამისად, იძლეოდნენ 10––დან 200 ხარამდე) და მათი ქონა შეეძლო მხოლოდ შეძლებულ და ცნობილ მეომარს.

საბრძოლო თავსარქმელად წარსულში ადგილობრივი მთიელნი იყენებდნენ ლითონის ნაჭედ მუზარადებს, ჯაჭვის სარქმელს და სპეციალურ დალიანდაგებულ ქუდებს. XVII საუკუნემდე ვაინახებში სჭარბობს კონუსური და სფერულკონუსური ფორმის მუზარადები, ხშირად რამდენიმე ნაწილისაგან მოქლონვილი და ჯაჭვის ზარადინით დაბოლოებული (კისრის, მხრების, ყურების და ნაწილობრივ სახის დასაცავად). ხანდახან ჩაფხუტებს აქვთ მომრგვალებული (ხშირად რგოლიანი) ან წვეტიანი დაგვირგვინება, საჩიხი (წინაფრა) და სამზერი ჭრილები.

ამ ჩაფხუტთა პოპულარობა და გავრცელებულობა განპირობებულია მათი სიმარტივით, საკმაო სიმტკიცით და საიმედოობით. მდოვრედ წაგრძელებული ფორმა და ვიწრო დაბოლოება ხელს უშლიდა პირდაპირი შვეული დაკვრის განხორციელებას საკვეთ–საჩეხი (მახვილი, ხმალი) და საცემი იარაღით (გურზი, კვერთხი და მისთანანი), რომელნიც სხლტებოდნენ ამგვარი ზედაპირიდან.

სახელიდან გამომდინარე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ "მისიურკა” ჩრდილო კავკასიაში აღმოსავლეთიდან შემოვიდა (არაბული სიტყვიდან "მისრ” – ეგვიპტე) და შედარებით მარტივი ფორმის, საიმედოობის, სიიაფის, მოსახერხებლობის და პრაქტიკულობის (განსაკუთრებით მთიან და ტყიან გარემოში) გამო ფართო გავრცელება ჰპოვა XVII–XIX საუკუნეებში ჩეჩნეთ–ინგუშეთისა და საქართველოს მთიელთა შორის, თანდათანობით გამოაძევა რა ხმარებიდან ნაჭედი ლითონის ჩაფხუტები.

აღსანიშნავია, რომ ბრძოლაში "მისიურკას” ხანდახან ჩაფხუტის ქვეშაც ატარებდნენ, როცა ამ უკანასკნელს ზარადინი შემოაცვდებოდა ხოლმე. შიდა მხრიდან ჩაფხუტებსა და "მისიურკებს” აფენდნენ დალიანდაგებულ (შალის ან ბამბის) შუასაფენს, რაც აიოლებდა ტარებას და გარკვეულწილად ფანტავდა თავსარქმელზე მიყენებულ დარტყმათა ძალას.

ჩამოთვლილ ლითონის თავსარქმელებთან ერთად ვაინახები ძველთაგან ხმარობდნენ ფერადი ქსოვილის ან ტყავის დალიანდაგებულ საბრძოლო თავსაბურავსაც (მეტწილად ქუდებს). სწორედ ამ ნიმუშებით სრულდება მთელი ჩრდილო კავკასიის მთიელთა საბრძოლო თავსარქმელების მრავალსაუკუნოვანი ევოლუცია.

შუა საუკუნეებში ასეთი ქუდები იმეორებდნენ ჩრდილო კავკასიაში გავრცელებული ლითონის ნაჭედი ჩაფხუტების ძირითად კონსტრუქციულ თავისებურებებს. თუმცა ასეთი თავსაბური საიმედოობით არ იყო ლითონის ჩაფხუტის ბადალი, მაგრამ მაინც საგრძნობლად ამცირებდა მახვილის, ხმლისა და სხვა შესატევი იარაღის დარტყმის ძალას.

ისიც აღსანიშნავია, რომ უბრალოობისა და სიიაფის გამო იგი ხელმისაწვდომი იყო რიგითი ვაინახი მებრძოლისათვის. ამასთანავე, ამ თავსარქმლის ტარება შეიძლებოდა ყოველდღიურად და იცავდა პატრონს მოულოდნელი, გაუთვალისწინებელი შემთხვევებისაგან.

ჩეჩენთა და ინგუშთა დამცავ შეიარაღებაში ერთი უძველეს სახეობათაგანია სხვადასხვაგვარი ფარები ("ტურსი”, "ტორჩი”, "ქხალქხანი” და სხვ.). ჩეჩნეთ–ინგუშეთში ცნობილი მათი ნიმუშები გამოირჩევიან მცირე ზომით, წრიული ფორმით და მოხერხებულობით როგორც ფეხოსანთა, ისე მხედართა ყველა დაცვით მანიპულაციაში.

ყველაზე მასობრივი და ძველი ვაინახებში იყო ბრტყელი, მოწნული ფარი, მკვრივი ტყავით დაფარული ხის ფარი, აგრეთვე მცირედამობურცული, ტყავგადაკრული ხის ფარი, რკინის სალტითა და უმბონით (რომლის დანიშნულებაც იყო პირდაპირი დარტყმის მოგერიება, ხელის მტევნის დაცვა და ფარის ცენტრის სიმტკიცის გაზრდა).

ამათ გარდა ვაინახი მეომრები ხმარობდნენ სხვა სახის ფარებსაც: ტყავის ბრტყელ, ლითონის კარკასიან, ლითონის ფიგურულ ბალთებიან და ამობურცულ მთელნაჭედ ლითონის ფარებს. უკანასკნელ სახეობათა ნიმუშებს ვაინახები იყენებდნენ უპირატესად ახლო ბრძოლებში, მჭიდრო ხელჩართულ შერკინებაში.

მჩეხავი–მკვეთი დარტყმების არეკვლას ვაინახები უმთავრესად ფარებით აწარმოებდნენ და მოცემული ნაირსახეობანი ძირითადად არც თუ ურიგოდ ასრულებდნენ ამ ფუნქციას. სავარაუდოა, რომ ისინი უმკლავდებოდნენ აგრეთვე ჯერაც არასრულყოფილ პატრუქიან და კაჟიან ხელის ცეცხლმსროლელ იარაღსაც.

ამ მხარეში მოპოვებული ფარები გამოირჩევიან თავისი საგულდაგულო გაწყობით (ცალკეულ შემთხვევებში კი მხატვრულ–მაგიური ლამაზი ორნამენტაციით), რაც უეჭველად მეტყველებს იმ მნიშვნელობაზე, რომელიც მათ ენიჭებოდათ და აგრეთვე მათ შემქმნელთა მაღალ ოსტატობაზე.

ადგილობრივ ფართა მეტად გავრცელებული ფერებია ყავისფერი, შავი და წითელი. აქვე შეიძლება აღინიშნოს, რომ XVI–XVII საუკუნის რუსული წყაროები ინგუშებს მოიხსენიებენ სიტყვით "კალკან”, რაც შეიძლება დავუკავშიროთ თურქულ სიტყვას "კალკან” – ფარი. ადგილობრივ სახარეთმცოდნეო ლიტერატურაში ასევე გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ინგუშთა ეთნიური თვითსახელი ნიშნავს "ფაროსანს”.

საბრძოლო ვითარებაში ხელის დასაცავად პროფესიონალ მეომრებს ემსახურებოდნენ რკინის ან ფოლადის საიდაყვეები და საგანგებო ჯაჭვის თათმანები, რომელთაც ვაინახები შესაძლოა გასცნობოდნენ ჯერ კიდევ XIII საუკუნეში, მონღოლ–თათართა მიერ ჩრდილო კავკასიის დალაშქვირს დროს.

საიდაყვე შედგებოდა 2–3 მოხრილი ფირფიტისაგან (ერთი ამათგან დიდი იყო), რომლებიც ერთმანეთს რგოლებით ან ღერძაკებით უკავშირდებოდა და აბზინდიანი თასმებით იკვრებოდა. საიდაყვეს ფსკერზე გამოკრული იყო ფერადი ქსოვილის რბილი, დალიანდაგებული საფენი.

ბრძოლაში ვაინახი მეომრები საიდაყვეებით წარმატებით იგერიებდნენ მახვილის, ხმლის, ხანჯლისა და სხვა ცივი იარაღის დარტყმებს. არსებული გადმოცემით, ვაინახები საიდაყვეს დიდ ფირფიტას ბოლოს უმახვილებდნენ, რათა მჭიდრო შერკინებისას მეტოქისთვის მჩხვლეტი დარტყმა მიეყენებინათ.

ჩეჩენთა და ინგუშთა ჯაჭვის საბრძოლო თათმანი ორი ტიპისა იყო. პირველს განეკუთვნება ერთი ან ორი ფენა ჯაჭვით ნაქსოვი, ქსოვილის სარჩულიანი და ხელზე მორგებული, რომელიც შიშვლად ტოვებდა მხოლოდ თითებს (იარაღის უკეთ საპყრობლად). ამავე მიზნით ხელისგულიც კი არ იყო ჯაჭვით დაფარული.

ხანდახან კიდურა მომცრო რგოლებით თათმანი საიდაყვეზე მაგრდებოდა. უფრო ხშირად იგი თასმით მაგრდებობა უშუალოდ ხელზე. მარცხენა ხელი უთათმანო იყო რადგან ფარი იცავდა. ამის მიუხედავად, ვაინახები ხშირად მარცხენაზეც იცვამდნენ თათმანს.

მეორე ტიპს განეკუთვნება თათმანი, რომელიც მთლიანად წვრილი ჯაჭვითაა მოქსოვილი და ფარავს მთელს ხელის მტევანს ხელისგულიან–თითებიანად. ასეთი თათმანი, ჩვეულებრივ, მხოლოდ მარცხენაზე იხმარებოდა, რადგან იარაღის საპყრობად შედარებით მოუხერხებელი იყო.

მარტივი მხოლოდ ხისაგან მზადდებოდა. შუა საუკუნეებში იგი საბავშო იარაღად იქცა. რთული მშვილდი შედგებოდა მერქნის ერთიანი ნაჭრისაგან და ემატებოდა სხვა მრავალი მასალა (რქა, ძვალი, მყესი, ტყავი, ჩლაქვი ანუ არყის ხის ქერქი და სხვ.).

ეს მშვილდები ვაინახთა მიერ გამოიყენებოდა ძველთაგან ვიდრე XIX საუკუნის დასაწყისამდე. რთულშედგენილი მშვილდის საფუძველს წარმოადგენდა რამდენიმე მტკიცედ შეწებებული ხის ნაწილი, ზემოთჩამოთვლილი დამატებითი მასალით შევსებული.

რთული და რთულშედგენილი ვაინახური მშვილდები გამოირჩეოდნენ მომცრო ზომით (მთიან არეში გამოსაყენებლად მოსახერხებელი რომ ყოფილიყო როგორც ქვეითის, ისე მხედრის მიერ), ერთობ საგულდაგულო გაწყობით (ხანდახან ლამაზი ორნამენტაციით ჩლაქვზე და ტყავის ზედაპირზე) და ფრიად საგრძნობი სიმძლავრით.

ზრო, როგორც წესი, მზადდებოდა მკვრივი, სწორფენოვანი მერქნისაგან (რცხილა, ნეკერჩხალი და მისთ.), ან ამავე მიზნით გამოიყენებოდა ახალი ამონაყარი, მსუბუქი, მაგრამ მაგარი, რბილი გულგულათი. საფრთე მასალას წარმოადგენდა მტაცებელ ფრინველთა (არწივი, მიმინო, სვავი და სხვ.) ფრთები.

მშვილდისა და ისრების შესანახად ვაინახები იყენებდნენ ჩლაქვის ან ტყავის შალითებსა და ხის ძირიან კაპარჭებს, რომელნიც ხშირად მდიდრულად ორნამენტირებულნი იყვნენ და ძვლის ფირფიტებით მორთულნი. კაპარჭი იტევდა 25–30 ისარს, რომლის ბოლოც გაფერადებული იყო ხოლმე. ისრები კაპარჭში ბუნიკით დაღმა ლაგდებოდა.

მშვილდის სროლისას ვაინახი მებრძოლეები მარჯვედ ხმარობდნენ ძვლის, ქვის და რკინის საგანგებო დამცავ რგოლებს (მშვილდი ძალიან დაძაგრული იყო) და ტყავის სათითურებს, რომელთა მეშვეობითაც, ტრადიციულთან ერთად, სროლა წარმოებდა "მონღოლური” და "ხმელთაშუა ზღვის” ხერხებით.

გვიანი შუა საუკუნეების ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში ფართო გავრცელებას ჰპოვებს (განსაკუთრებით კოშკურა ნაგებობათა და გამაგრებულ ზღუდეთა დაცვისას) კონდახიანი მშვილდები. ისინი გამოირჩეოდნენ სიმძლავრით და სიზუსტით.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ მშვილდითა და ბოძალდით სროლის ურთულეს ხელოვნებაში, რომელსაც ბალღობიდან ასწავლიდნენ, ვაინახებმა უდიდეს ოსტატობას მიაღწიეს, რასაც მრავალრიცხოვანი წყაროებიც ადასტურებენ.

ხელჩართულ ბრძოლაში ვაინახთა განსაკუთრებით გამორჩეული იარაღი იყო საჩეხ–საკვეთი ტიპის ნაირსახეობანი – სწორი ორლესული მახვილი ("დოვთ”), ცალპირა ბრტყელი მახვილი, გადრეკილი ხმლები და დრეკადი შაშკები ("ტურრ”, "ტოვრ”).

ამავე დროს, XVII საუკუნეში, მზარდი პოპულარობით სარგებლობს ცივი იარაღის მაღალხარისხოვანი ნიმუშები, რომლებიც გადმოიღეს და გარდაქმნეს მთიულურ ფოლადის შაშკებად ("ვოლჩოკ”, "გურდა”, "კალდამ”, "გუსარ”, "ტრანსილვანკი უზელ”, "დამასკური”, "ჩეჩნური”, "ინგუშური” და სხვ.).

ვაინახური შეიარაღების არანაკლებ მნიშვნელოვანი ელემენტი იყო აგრეთვე ერთპირა საბრძოლო დანა ("დოქხა ურს”) და ორლესური ხანჯალი ("შალთა”), რომელნიც დიდი მრავალგვარობით გამოირჩეოდნენ (როგორც ფორმით ასევე ზომით) და გამოიყენებოდნენ როგორც საჩხვლეტი, ასევე საჩეხ–საკვეთი დარტყმისათვის.

ფართოდ ცნობილი სწორპირიანი "კავკასიური” ტიპის ხანჯლები ვაინახებში ჩნდება XVIII საუკუნის დასაწყისში ადგილობრივ საბრძოლო დანათა ცალკეული ტიპების განვითარების შედეგად და უმეტეს გავრცელებას პოულობს XIX–დან XX–ის დასაწყისამდე.

ცნობილი ვაინახი მეომრები ძვირფას აღმოსავლურ იარაღსაც იყენებდნენ (თურქულს, ირანულს, ინდურს და სხვ.), ფოლადის გადრეკილი პირით და ნატიფი (მითიურ ცხოველთა გამოსახულებიანი) ვადაჯვრით. მრავალი ამ ხანჯალთაგან, ხატოვნად გაფორმებული, დამზადებული იყო "დამასკური”, "ეგვიპტური” ფოლადისაგან, შავი ბულატისაგან.

ხელჩართულ ბრძოლაში, მომხდურის უკეთ დაზიანების მიზნით, მძლავრი საჩეხი დაკვრის განსახორციელებლად ვაინახი მეომრები წარმატებით იყენებდნენ ლითონის ცულებსა ("ჯამბოლით”) და ნაჯახებს ("ჯომმაგ ", "ჯამმაგ ", "დიგ” და სხვ.).

საყურადღებოა, რომ ასეთი იარაღის გამოყენება შეეძლო ღარიბ მეომარს, ქვეითს, მოლაშქრეს. ბრძოლაში ცულები და ნაჯახები, არცთუ იშვიათად, სატყორცნ იარაღადაც გამოიყენებოდა. საინტერესოა, რომ ვაინახთა მიერ ხმარებული იყო ე.წ. "წვერისებური” ნაჯახიც, რომელიც ძველ რუსულ ნაჯახს ჩამოჰგავს.

საცემ იარაღად ადგილობრივი მოსახლეობა ოდითგან იყენებდა სხვადასხვა ტიპის მასიურ ხის კომბლებს ("ჩხონკარ”, "ჩონკარ”), ხშირად ლითონით მოჭედილს, წვეტებიანს, ქვისა და ლითონის გურზებს, მოგვიანებით კი რკინის კვერთხებს.

ხელის (თოფი, პისტოლეტი) ცეცხლსასროლი იარაღის გამოჩენა და გავრცელება (ჯერ პატრუქიანის, მოგვიანებით კაჟიანის) ჩეჩნეთ–ინგუშეთში ხდება არა უგვიანეს XV–XVI საუკუნის დასაწყისში, რამაც თავის გავლენა მოახდინა ადგილობრივ კოშკურა ნაგებობებზე (კერძოდ, მათ კედლებში გაჩნდა ვიწრო სათოფურები ცეცხლმსროლელი იარაღისათვის).

თუმცა არასრულყოფილება, შედარებითი სიძვირე, რიგი მნიშვნელოვანი მახასიათებლების (მაგ. სწრაფსროლა) უარესობა მაღალხარისხოვან მშვილდებთან შედარებით, ხელს უშლიდა ცეცხლმსროლელ იარაღს ხმარებიდან გამოეძევებინა დახვეწილი რთულშედგენილი მშვილდები ვიდრე XIX საუკუნის დასაწყისამდე.

გარდა პირდაპირი საომარი დანიშნულებისა, შესატევი იარაღის ცალკეულ ნიმუშებს ვაინახები სამეურნეო საჭიროებისთვისაც იყენებდნენ (ნადირობა და მისთ.), ასევე რიტუალურ და მაგიურ ღონისძიებებში (მათ სწირავდნენ სალოცავებს, მათზე იფიცებდნენ, ასრულებდნენ ძმადშეფიცვის წესს, იყენებდნენ მარჩიელობისას).

შუა საუკუნეების ვაინახურ საზოგადოებაში შეინიშნება ფეოდალიზირებულ სამხედრო დიდგვაროვანთა (განვითარებული სახელმწიფოებრიობის არქონის პირობებში) და მათი რაზმების გამოყოფა, რომელნიც საომარი აქციებისა და თავდაცვითი ღონისძიებების წარმოებით იყვნენ დაკავებულნი და ამით მდიდრდებოდნენ კიდეც.

სწორედ ისინი ფლობდნენ ყველაზე ძვირად ღირებულ, მაღალხარისხოვან (ხშირად შემოტანილ) ნიმუშებსა და საბრძოლო აღკაზმულობის სრულ კომპლექტებს, მიუვალ, ციხესიმაგრის ტიპის კოშკებს, აუცილებელ ჩვევებსა და სპეციალურ სამხედრო–ფიზიკურ მომზადებას.

არსებული მასალები სრული სიცხადით წარმოაჩენენ საერთოს როგორც შეიარაღებაში, ასევე სამხედრო ხელოვნებაში ვაინახებსა და მეზობლებს (პირველყოვლის ყაბარდოელებს, ოსებს, აგრეთვე ხევსურებს, თუშებსა და საქართველოს სხვა მთიელებს) შორის.